Wetenswaardigheden – Diligentia

Nauwkeurig wegen; weegschaalmuseum

Nauwkeurig wegen is een onderwerp dat regelmatig terugkomt in de geschiedenis van Diligentia. Er zijn verschillende instrumenten op dit gebied die we in bezit hebben of hebben gehad, bijv. een essaaibalans. In 2023 is er uitgebreid aandacht aan besteed, toen Ritzo Holtman deze balans en een gewichtenset heeft gedetermineerd. Bij de excursie in 2024 naar museum Boerhaave kwam het onderwerp ook terug bij de bepaling van het goudgehalte van juwelen.
Onlangs maakte erelid Peter Sterk ons attent op het Weegschaalmuseum in Naarden. Een klein museum, dat zeker de moeite waard is om te bezoeken voor wie geinteresseerd is in de ontwikkeling en mogelijkheden van nauwkeurig wegen en meten. Voor meer informatie, dit is de website: https://weegschaalmuseum.nl/.

De catalogus van Alsche

In 2024 heeft Diligentia een bijzonder boek, een catalogus van voorwerpen, cadeau gekregen dat 3 jaar na de oprichting in 1793 van de vereniging in opdracht is gemaakt voor één van de oprichters, mr. Frederik George Alsche. Instrumenten en voorwerpen van allerlei aard speelden in de begintijd van Diligentia een belangrijke rol bij de 'proefondervindelijke natuurkunde'.
Tijdens de Algemene Ledenvergadering van 2024 heeft het bestuur deze gift besproken en aangegeven na te denken over een goede bestemming voor het boek, bijv. bij een van de musea die ook instrumenten van Diligentia in bruikleen hebben.
Oud bestuurslid Anton Kalff onderzocht ondertussen de herkomst en de geschiedenis van dit unieke werk en schreef daarover het onderstaande artikel, waarvoor het bestuur hem hartelijk bedankt.

Het is uiterst opmerkelijk dat de Koninklijke maatschappij voor Natuurkunde ‘Diligentia’ de catalogus van Alsche in bezit kreeg. Het gebeurde omdat drie bijzondere personen uit de geschiedenis van Diligentia samenkomen:

Mr. Frederik George Alsche (1768-1805), een van de oprichters van Diligentia en opdrachtgever voor het maken van de catalogus.
Hier staat een korte levensbeschrijving uit de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (DBNL).
Dr. Abraham Schierbeek (1887-1974), voorzitter van Diligentia van 1934 tot 1959 en o.a. leraar biologie op het Gymnasium Haganum.
Zie ook de levensbeschrijving bij DBNL.
Dr. Johannes Ayolt Brongers (1933-2022). Hij was lid van Diligentia van 1948 tot 2022.
DBNL publiceerde een artikel over de boekenverzamelaar.

In 1948 heeft Schierbeek de 15-jarige Ayolt Brongers ontmoet en hem toen aangeraden lid te worden van Diligentia, wat deze tot zijn overlijden in 2022 gebleven is, dus 74 jaar! Brongers is van jongs af aan zeer geïnteresseerd geweest in de geschiedenis van alle natuurwetenschappen en was een superverzamelaar en intellectuele veelvraat. Gedurende zijn hele leven verzamelde hij bijzondere historische boeken, geschriften, instrumenten en voorwerpen, allemaal netjes geordend en opgeslagen onder zijn huis, waar hij een enorme bibliotheek heeft laten bouwen om de waarschijnlijk bijna tachtigduizend (!) boeken en duizenden voorwerpen te kunnen herbergen. Details zijn te vinden in een recent krantenartikel. Brongers ging er prat op dat hij alle jaarboeken van Diligentia van kaft tot kaft gelezen heeft. Hij was vele decennia een veelgevraagd spreker over allerlei wetenschappen, heeft ook tweemaal een lezing gegeven voor Diligentia (in de seizoenen 1966-1967 en 1986-1987) en is op latere leeftijd onderscheiden met een aantal erelidmaatschappen en erepenningen.

In 1961 kwam Brongers een bijzonder manuscript met daarin de naam van Diligentia oprichter Frederik George Alsche tegen en heeft dit kunnen aankopen. Het geschrift, een catalogus van preparaten, stamt uit 1796 en is geheel gekalligrafeerd in allerlei verschillende lettertypen. Het is voor Alsche gemaakt door de beroemde preparatenmaker Abraham Ypelaar (1736-1811).
Over het kabinet met preparaten zelf hebben wij helaas geen verdere informatie, maar we kunnen vermoeden dat dit uitstekend paste in de instrumentenverzameling van Diligentia. De naam van onze vereniging luidde bij de oprichting in 1793: "Gezelschap ter Beoefening der Proefondervindelijke Natuurkunde". In 1798 werd het woord Natuurkunde vervangen door Wijsbegeerte. Rijksmuseum Boerhaave beschikt over enkele andere kabinetten van Ypelaar. De aard en achtergrond van de kabinetten is vastgelegd in een korte beschrijving.
Bijzonder is ook dat de aantekening uit 1806 onderaan de foto van het voorblad gaat over mevrouw A.C. Meerman-Mollerus, de echtgenote van Johan Meerman (1751-1815), die het Museum Meermanno-Westreenianum heeft opgericht, gevestigd in zijn voormalig woonhuis aan de Prinsessegracht 30 in Den Haag, tegenover het Malieveld. Het museum draagt nu de naam "Huis van het boek".

Brongers heeft zijn aankoop van het manuscript in 1961 ook gemeld aan Schierbeek, met wie hij nog steeds contact had. Schierbeek had net zijn lange periode van voorzitterschap beëindigd, maar stelde het bestuur op de hoogte. Op verzoek van het bestuur kwam een fotocopie van het manuscript in het archief van Diligentia terecht.
Na het overlijden van Brongers werd er door zijn weduwe, Lide Brongers-de Boer, een briefje in deze catalogus gevonden, waarin expliciet stond vermeld dat het zijn wens was dat deze aan Diligentia zou worden geschonken. Het bestuur van de Koninklijke Maatschappij Diligentia heeft dit geschenk in dank aanvaard.
Daarnaast is zijn complete verzameling jaarboeken van Diligentia (van 1872 – 2022) aan de vereniging overgedragen. Diligentia houdt een archief bij waarin van alle jaargangen enkele exemplaren aanwezig zijn. Van sommige jaargangen zijn er nog maar heel weinig exemplaren, dus dit vormt een mooie aanvulling.

Scholierenprijswinnaar Anniko Firman in het nieuws

Anniko Firman won in 2021 een van de Diligentia scholierenprijzen voor een uitstekende prestatie in een betavak, de uitreiking is hier nog terug te zien.
Nu is Anniko opnieuw in het nieuws: zij heeft met haar team Christ’s College Cambridge de finale van de prestigieuze BBC-quiz University Challenge gewonnen. Lees er meer over in deze link, of dit artikel in het AD, of zoek op internet naar “Anniko Firman” om meer details te vinden over deze mooie prestatie en de bijzondere gebeurtenissen op haar weg naar de top.

Nieuwe functie voor prof. Gravendeel bij Hortus botanicus Leiden

Op maandag 21 oktober 2024 hield prof.dr. B. (Barbara) Gravendeel een fascinerende lezing over de evolutie van bloemen vol list en bedrog.
Vandaag, 12 maart 2025 hebben wij vernomen dat zij is benoemd tot prefect/ wetenschappelijk directeur van de Hortus botanicus Leiden per 1 mei a.s.
Het bestuur feliciteert prof. Barbara Gravendeel graag van harte met deze benoeming en wenst haar veel succes in deze nieuwe functie die heel dicht aanligt tegen het onderzoek waar ze bij ons over rapporteerde.

Noorderheideprijs 2024 voor Irene Groot

Elk jaar mag het bestuur voordrachten doen voor de Noorderheideprijs, waarbij de beste spreker met zijn groep een geheel verzorgd verblijf krijgt aangeboden op het landgoed Noorderheide door de Stichting Elise Mathilde Fonds.
De beoordelingscriteria staan uitgelegd op de pagina Noorderheideprijs.
Dit jaar is de prijs gegaan naar Irene Groot. Zij sprak op 12 feb 2024 over ‘Katalysatoren op atomaire schaal’.
In dit succesvolle jaar is zij tevens tot hoogleraar benoemd, zoals te lezen was in dit nieuwsbericht.
Het bestuur feliciteert Irene Groot van harte met de prijs en wenst haar en de leden van haar groep op de Universiteit Leiden een goed en succesvol verblijf toe in het mooie landgoed. Tevens bedanken wij de Stichting Elise Mathilde Fonds en de Commissie Maatschappelijke Cohesie Noorderheide voor het telkens weer aanbieden van deze unieke prijs. In het bijzonder gaat onze dank ook uit naar mevrouw Pien van der Hoeven van de stichting, zij is verantwoordelijk voor het contact tussen de Stichting en Diligentia.

Hemel- en aardglobe van Diligentia

In de tijd dat Diligentia het theater bezat was er een directiekamer waar 2 imposante globes stonden, een aardglobe en een hemelglobe. Na de verkoop van het gebouw aan de gemeente Den Haag, moesten de globes elders ondergebracht worden. De toenmalige voorzitter, Ralph van Furth heeft samen met zijn penningmeester Joost Vogtländer de globes in 2007 kunnen verkopen.
Voor het zover was is Ralph met de globes in 2005 in het programma “Tussen Kunst en Kitsch” geweest, kijk het hier terug.
De waarde van de globes werd destijds geschat op zo’n 25.000 – 30.000 euro per stuk als ze in goede staat zijn, maar dat waren ze niet. Ze moesten gerestaureerd worden, hetgeen tamelijk duur is. Pogingen om ze te veilen in niet-gerestaureerde staat, o.a. bij Christie’s, mislukten. De vereniging wilde niet het risico lopen van een tegenvallend of stagnerend veilingproces na een dure restauratie, waar overigens ook geen geld voor was. Na rijp beraad zijn de globes verkocht aan een restaurateur, die ze heeft gerestaureerd en later geveild. Waar ze nu zijn is niet bekend.

Theater Diligentia in de steigers

In de maanden juli en augustus 2024 is het theater nauwelijks te herkennen: de voorgevel staat deze periode in de steigers. Onder andere worden de antieke ramen in de monumentale voorgevel vervangen door drievoudig geïsoleerd glas, waarbij de aanblik van het originele antieke glas behouden blijft.
Ook binnen in het theater wordt hard gewerkt en krijgt alles een grote schoonmaakbeurt.
Volgens de planning is eind augustus alles klaar voor het nieuwe seizoen. De eerste lezing van de Kon. Mij. voor Natuurkunde vindt plaats op maandag 23 september, dan kunt u het resultaat zelf aanschouwen.

Dr. I.M.N. (Irene) Groot tot hoogleraar benoemd

Maandag 12 feb 2024 hebben wij kunnen genieten van een fantastische lezing over het onderzoek naar de werking en modelvorming van katalysatoren op atomaire schaal door dr. I.M.N. (Irene) Groot.
Enkele dagen daarna kwam het heuglijke bericht dat zij per 1 maart door de Universiteit Leiden is benoemd tot hoogleraar op het vakgebied Surface and Interface Science. Een welverdiende benoeming afgaande op het door haar gepresenteerde onderzoek.
Het bestuur feliciteert prof. Irene Groot graag van harte met deze benoeming en wenst haar veel succes met de voortzetting van haar onderzoek en haar verdere carrière. We zullen haar over een aantal jaren uitnodigen om ons in een volgende lezing op de hoogte te brengen van de nieuwste resultaten.

Een spreker van Diligentia in de tijdscapsule van Willem II

Bij de restauratie van het binnenhof in Den Haag werd in de sokkel van het ruiterstandbeeld van koning Willem II een tijdscapsule uit 1925 ontdekt, een loden kist met documenten. Op 29 januari 2024 werd de inhoud openbaar gemaakt. Die was verrassend voor Diligentia, want er zat een boek in, geschreven door François de Bas, militair en historicus. Het boek ging o.a. over de Slag bij Waterloo in 1815, waar koning Willem II in meevocht. De positieve beschrijving van de Nederlandse gevechtsinspanning leverde De Bas zelfs een bevordering tot generaal op.
Het bijzondere is dat François de Bas vijf keer voor Diligentia heeft gesproken in de periode 1873 – 1883. In die tijd was hij als kapitein aangesteld bij de generale staf en als leraar verbonden aan de krijgsschool in Den Haag. Zijn eerste lezing deed hij zonder veel voorbereiding als invaller voor een spreker die verhinderd was. Dat bleek een goede keus getuige het verslag dat hierover verscheen:

“De wetenschappelijke verhandeling, waarop wij in den avond van 19 December jl. in Diligentia onthaald werden, onderscheidde zich niet alleen door haar hoogst interessanten inhoud, maar bovendien nog door den gekuischten en alleraangenaamsten vorm, waarin zij was ingekleed en die haar inderdaad tot een waar letterkundig juweeltje maakte. Wij waren te minder voorbereid op die verrassing, aangezien de spreker, onze stadgenoot, de heer F. de Bas, kapitein bij den generalen staf, in zijne inleiding zeer nadrukkelijk een beroep deed op de toegevendheid van het publiek, daar hij onvoorbereid door de slechts weinige dagen geleden tot hem gerigte vereerende uitnoodiging van het geleerd Genootschap, om in de plaats van een anderen spreker op te treden, geen van die kostelijke geregten kon voordienen, waarop de dames en heeren gewoonlijk vergast worden.
Wij kunnen evenwel den bescheiden spreker, ook namens die dames en heeren, de verzekering geven, dat zijn auditorium, behalve de overtuiging van sprekers goeden wil, bovendien nog eene alleraangenaamste herinnering heeft medegenomen van het genotrijke uurtje, hetwelk hij ons in Diligentia deed doorbrengen.”

De vijf voordrachten behandelden zeer uiteenlopende onderwerpen. De artikelen zijn terug te vinden in het lezingenarchief.

Determinatie essaaibalans

Diligentia’s essaaibalans (nr. 42 in ons instrumentenoverzicht/ Museon inv.nr. 105337) is door Ritzo Holtman, redacteur van het tijdschrift ‘Meten en Wegen’ aan een onderzoek onderworpen op 26 september 2023. Dit was een vervolg op eerder onderzoek aan enkele andere van onze instrumenten, zie in deze rubriek het bericht van 7 augustus 2023. Het onderzoek leverde interessante feiten op: zo bleek bijvoorbeeld dat de set gewichten die bij de balans hoort stamt uit de periode 1644 -1656!

Toepassing:

een essaaibalans werd mede gebruikt bij de gehaltebepaling van edele metalen (goud en zilver). Tijdens het proces van essayeren (het scheiden van de edele van de minder edele / onedele metalen) werd vooraf het monster gewogen en achteraf de resulterende druppel overgebleven edelmetaal. De hieruit opgedane verhouding weerspiegelt het gehalte aan edelmetaal.
de set gewichten maakt aannemelijk dat het monster maximaal 60 grein woog (voor zilver) en maximaal 30 grein (voor goud). Na het essayeren werd opnieuw gewogen en de waarde in greinen van de gebruikte gewichtjes bij elkaar opgeteld, waarna omrekening volgde naar het systeem van karaten/greinen (voor goud) en penningen/greinen (voor zilver). Vanaf 1814 werd dit systeem verlaten en vervangen door een systeem in duizendste delen, b.v. 18 karaat goud = 750/000.
het maximale weegvermogen van dit instrument is hiermee bepaald op 60 grein = ca. 3,9 gram
de gevoeligheid van het instrument zal ca. 0,8 à 0,9 mg zijn: de helft van het kleinste gewicht, zolang het kleinste gewicht (ca. 1,7 à 1,8 mg) maar een merkbare omslag van de essaaibalans weet te veroorzaken.

Datering:

gezien de overige aankopen van Diligentia: eind 18^e / begin 19^e eeuw;
waarbij het kistje gewichten te dateren valt tussen 1644 en 1656 (hergebruik).

Gedetailleerde beschrijving uit het determinatierapport dd. 28/9/2023:

Samengesteld geheel:

evenaar: typisch Keulen;
kistje gewichten: Nederlands, midden 17^e eeuws;
beglaasd houten kastje: geen datering mogelijk.

Beglaasde houten kast; glas rondom 4 zijden.
Geprofileerde voetrand en bovenrand.
Opschuifbaar voorraam; geen 'stop' aanwezig om het raam gedeeltelijk open te kunnen houden.

Afmetingen kast:

voetrand: breed 310 x diep 193 mm
bovenrand: breed 316 x diep 198 mm
hoogte: 411 mm

In de kast hangt een evenaar met behulp van een messing achtje aan een zwart houten klosje. Dit klosje heeft midden op de voorzijde nog een messing oogje; doel onbekend.
Het klosje wordt opgetild (of neergelaten) door middel van 2 groene zijden koordjes.
De koordjes lopen naar de bovenkant van de kast over 2 messing katrollen, gaan naar beneden en zijn iets onder de helft van de hoogte van de kast samengebonden en gaan dan als 1 koordje verder naar achter aan de voetplank, alwaar het koord door een messing 'oogje' wordt geleid naar een rond arreteergewicht.
Dit arreteergewicht is inderdaad zwaar genoeg om de (al of niet belaste) balans op de ingestelde hoogte te fixeren.
Afmetingen arreteergewicht: doorsnede 45 mm.
Afmetingen klosje: breed 89 mm.

De ijzeren evenaar is verzilverd.
De schaar heeft een eenvoudige ronde kijkopening bovenaan met van bovenaf een gelobd spitsje.
Opzij gezien worden beide delen van de kijkopening / schaar bovenaan bijeen gehouden door een ijzeren plaatje met een uitgesneden hartje.
De basis van de wijzer is verbreed, met uitsparingen. De wijzer is net lang genoeg om onderin de kijkopening tevoorschijn te komen.
De onderzijde van de schaar wordt gesloten met een versierd ijzeren plaatje, voorzien van gaten en gegraveerde lijnen.
De eindmessen liggen besloten in 'box ends', typisch voor Keulen, met een klein extra 'lofje'. Aan de eindmessen hangen oogjes waaraan met achtjes de draadjes van de schaaltjes zijn verbonden.
De 2 ronde zilveren schaaltjes hangen elk aan 3 draadjes.
Op elk schaaltje kan een veel kleiner formaat zilveren inlegschaaltje worden gelegd (typisch voor een essaaibalans).
Deze kleine zilveren schaaltjes wegen resp. 0,38394 en 0,38368 g.

Afmetingen evenaar:

lengte juk: 191 mm
hoogte van beugel t/m bovenzijde schaar: 130 mm.

Onder de weegruimte zit een lade met een messing knopje.
De lade kan zo diep worden weggeschoven dat deze achter het opschuifraam verdwijnt.
De lade is belegd met zwarte stof en heeft een vakverdeling voor:

een kistje gewichten
de evenaar met de schaar
de pincet
het arreteergewicht.

Het instrument kan voor transport worden gedemonteerd en in de lade worden opgeborgen.
Afmetingen lade:

breed 25,5 x diep 12,9 x hoog 2,5 cm.

De messing pincet heeft een dubbel versierde kop en een opengewerkt oog.
Afmetingen pincet:

lengte 120 mm
massa: 15,08498 g.

Aan de lade is nog toegevoegd:

karaatschep / pincet: 5,55252 g [bedoeld voor weging van diamanten, niet bij dit instrument behorend]
kaartje met de tekst: '057 - Kleine balans in glazen vitrine. Laatje met zeer incompleten inhoud'. [dit laatste waag ik te betwijfelen]

Linksvoor in de lade is een kistje met gewichten geplaatst.
Een groot schuifdeksel sluit het kistje af; daaronder liggen 6 gewichtjes in vierkante vakjes en is een kleiner schuifdeksel aanwezig. Beide schuifdeksels met gestoken versieringen.
Het houtsnijwerk met de gestempelde rozetjes is te herleiden tot de Amsterdamse schrijnwerker die merkte met de initialen DVE, periode 1644-1656.
Het kistje gewichten is uit een grotere (afgedankte?) kist essaaigewichten gezaagd, aangezien de (doorlopende) versieringen op de rand pardoes afbreken.
Een toeschrijving aan een maker is hachelijk. Ik meen op de rand van het kistje een halffiguur te zien met een slang in de hand, wat een toeschrijving ZOU kunnen inhouden aan Jacobus Listingh, Amsterdam, 1656-1660, aangezien deze maker als 'sprekend' merk een slang voerde (slang = listig).

Na afnemen van het grote schuifdeksel worden zichtbaar:

klein schuifdeksel in een iets lichtere houtkleur, maar in dezelfde stijl gesneden
6 messing plaatgewichtjes aangeduid in G = grein:
- 60 G. = 3,83303 g (eenheid 0,06388 g)
- 30 G. = 1,91661 g (eenheid 0,06389 g)
- 8 G. = 0,51177 g (eenheid 0,06397 g)
- 6 G. = 0,38358 g (eenheid 0,06393 g)
- 4 G. = 0,25539 g (eenheid 0,06385 g)
- 2 G. = 0,12755 g (eenheid 0,06378 g)

Onder het kleine schuifdeksel is een langwerpige ruimte, belegd met groene stof. Hierin liggen los de volgende messing plaatgewichtjes:

1 G. = 0,06393 g
1 G = 0,06395 g

En de reciprokewaarden (2 = 1/2, 4 = 1/4, 8 = 1/8, 16 = 1/16, en 2 ongemerkte snippertjes die 1/32 voorstellen):

2 = 0,03181 g (eenheid 0,06362 g)
2 = 0,03164 g (eenheid 0,06328 g)
4 = 0,01598 g (eenheid 0,06392 g)
4 = 0,01601 g (eenheid 0,06404 g)
4 = 0,01603 g (eenheid 0,06412 g)
4 = 0,01601 g (eenheid 0,06404 g)
8 = 0,00797 g (eenheid 0,06376 g)
8 = 0,00758 g (eenheid 0,06064 g)
8 = 0,00804 g (eenheid 0,06432 g)
8 = 0,00880 g (eenheid 0,07040 g)
16 = 0,00376 g (eenheid 0,06016 g)
16 = 0,00381 g (eenheid 0,06096 g)
16 = 0,00384 g (eenheid 0,06144 g)
16 = 0,00386 g (eenheid 0,06176 g)
snipper (= 1/32) = 0,00173 g (eenheid 0,05536 g)
snipper (= 1/32) = 0,00183 g (eenheid 0,05856 g)

Gezien de indeling kan gesteld worden dat 2 gewichtjes van 1/32 verloren zijn gegaan, nog vóór de laatste inventarisatie door het Museon.
Het 'gewogen gemiddelde' van de gewichten levert als eenheid op: 0,06388 g = 1 grein; de uitschieters doen zich vooral bij de kleinste gewichtjes voor die echter maar beperkt meetellen.

Daarnaast zijn nog de volgende 2 gewichtjes toegevoegd met gestempelde opschriften:

'16' = 0,76737 g (eenheid 0,04796 g) met ingekrast de waarde '12' (eenheid 0,06395 g)
'8' = 0,38383 g (eenheid 0,04798 g) met ingekrast de waarde '6' (eenheid 0,06397 g)

Deze gewichten hebben als gestempelde eenheid het aas en als gekraste eenheid het grein, zie hierna.

De originele set gewichten (dus excl. de toegevoegde exemplaren van 16 en 8 aas) laten een 'gat' vallen tussen 8 en 30 grein, dat niet kan worden opgevuld ook als alle kleine fracties zouden worden ingezet. Dit zal de reden zijn geweest dat een gebruiker de gewichtjes van 16 en 8 aas (resp. 12 en 6 grein) heeft toegevoegd, waarmee het 'gat' is gedicht.

Greinen en azen zijn gekoppeld aan het troois pond, dat t/m 1819 in Nederland geldig was voor goud- en zilverweging en een massa had van 492,16772 g. Het werd verdeeld in 16 ons à 30,76048 g; 1 ons in 20 engels à 1,53802 g.

1 aas = 1/32 engels = 0,04806 g, afgerond 48 mg;
1 grein = 1/24 engels = 0,06408 g, afgerond 64 mg.

Het goudgehalte werd uitgedrukt in karaten en greinen (24 karaat à 12 grein); het zilvergehalte in penningen en greinen (12 penning à 24 grein). Dit zijn geen gewichtsaanduidingen maar rekeneenheden.
Om het gehalte te bepalen was een klein monster materiaal nodig; voor het maximum bestonden in de Noordelijke Nederlanden verschillende 'standaarden'. Ik noem hier:

1 'essay mark' = 40 azen troois = 1,9225 g (Universiteitsmuseum Utrecht, inv.nr. ME-90)
1 'essay mark' = 30 greinen (troois) = 1,9225 g (idem)
1 'essay mark' zilver = 1,5 engels = 2,3070 g (S. Stratingh 1821)
1 'essay mark' goud iets lichter, ongespecificeerd (idem).

Uiteindelijk maakte het niet uit wat als massa en onderverdeling voor het 'essay mark' werd genomen, zolang er maar na het essayeren omgerekend werd naar het gehalte.

De wegingen zijn op 5 decimalen verricht met een Mettler AT261, op dinsdag 26-9-2023. De gewichtjes van 1 grein en kleiner werden daarbij verplaatst en gewogen in het kleine zilveren schaaltje van 0,38394.